Salmonella i Shigella – czym są, objawy, leczenie i badania profilaktyczne

Bakterie z rodzaju Salmonella i Shigella należą do najczęstszych patogenów przenoszonych drogą pokarmową, stanowiąc poważne zagrożenie dla zdrowia publicznego na całym świecie. Obie grupy mikroorganizmów mogą wywoływać choroby przewodu pokarmowego o różnym nasileniu – od łagodnych biegunek po ciężkie powikłania zagrażające życiu. W niniejszym artykule przedstawiamy wyczerpujące informacje na temat tych bakterii, ich wykrywania, zapobiegania zakażeniom oraz konsekwencji, jakie niosą dla zdrowia ludzkiego i gospodarki.

Charakterystyka bakterii Salmonella

Bakterie Salmonella to Gram-ujemne pałeczki należące do rodziny Enterobacteriaceae. Są to mikroorganizmy jelitowe, których obecność w środowisku jest dosyć powszechna. Mogą być przenoszone przez wszystkie zwierzęta oraz przez człowieka. Salmonellozy są jedną z najbardziej powszechnych i jednocześnie najważniejszych ekonomicznie chorób odzwierzęcych (zoonoz).

Pałeczki Salmonella można podzielić na dwie główne grupy: jedną wywołującą tyfus (dur brzuszny) – groźną chorobę mogącą prowadzić do zgonu, oraz drugą składającą się z salmonelli nietyfoidalnych, odpowiadających za większość zatruć pokarmowych u ludzi i zwierząt.

Bakteriolodzy wyróżniają liczne serotypy Salmonella, z których część może powodować u drobiu choroby dające objawy kliniczne, choć większość z nich nie wywołuje widocznych objawów u zwierząt. Niektóre serotypy, jak S. Gallinarum, S. Pullorum czy S. Arizonae, są szczególnie niebezpieczne dla drobiu.

Zakażenia pałeczkami Salmonella dotykają rocznie około 200 milionów ludzi na całym świecie. W krajach rozwijających się, zwłaszcza w Afryce, odpowiadają za wysoki odsetek zgonów wśród dzieci z powodu odwodnienia wskutek biegunki. W samej Unii Europejskiej straty ekonomiczne wywołane salmonellozami szacuje się na blisko 3 miliardy euro rocznie.

Charakterystyka bakterii Shigella

Shigella (pałeczki czerwonki) to bakterie wywołujące ostrą chorobę zakaźną znaną jako czerwonka bakteryjna lub szigeloza. Choroba ta występuje na całym świecie, najczęściej w krajach o niskim standardzie życia i złych warunkach sanitarno-higienicznych, choć sporadycznie pojawia się również w krajach rozwiniętych.

W przeciwieństwie do Salmonella, której rezerwuarem mogą być różne zwierzęta, jedynym źródłem zakażenia pałeczkami Shigella jest zawsze człowiek. Bakteria Shigella wykazuje zdolność do infekcji i kolonizacji nabłonka jelitowego, co stanowi kluczowy mechanizm patogenezy choroby.

Zakażenie – jak dochodzi do infekcji?

Namnażanie i rozprzestrzenianie Salmonella

Pałeczki Salmonella mogą się przenosić zarówno w drodze zakażenia pionowego (ze stada rodzicielskiego na potomstwo), jak również w drodze zakażenia poziomego (ze skażonego środowiska na drób). Bakterie te dobrze namnażają się w temperaturze pokojowej, co sprzyja ich rozprzestrzenianiu w nieprawidłowo przechowywanych produktach spożywczych.

Pierwotnym rezerwuarem Salmonella są ssaki i ptaki – zarówno domowe, jak i hodowlane oraz wolno żyjące. Coraz częściej obserwuje się obecność pałeczek Salmonelli w jelitach drobiu, stąd możliwość ich występowania w jajach i surowym mięsie drobiowym.

Zanieczyszczenie mięsa bakteriami Salmonella może być pierwotne, jeżeli pochodzi ono od zwierząt chorych lub nosicieli, ale także wtórne – po uboju, spowodowane przez ludzi, gryzonie i muchy. Do wtórnego zanieczyszczenia może dojść również w przypadku nieprzestrzegania higieny przy rozbiorze zwierząt, gdzie bakterie znajdujące się w jelitach zostaną przeniesione na mięso.

Namnażanie i rozprzestrzenianie Shigella

Zakażenie pałeczkami Shigella następuje na drodze pokarmowej, w wyniku kontaktu z chorym, nosicielem lub przez zanieczyszczone wydalinami zakażonych osób produkty pokarmowe, przedmioty codziennego użytku czy wodę. Również muchy mogą mechanicznie przenosić zarazki na swoim ciele, na przykład z odchodów na jedzenie i wodę.

Bakterie Shigella charakteryzują się niską dawką zakaźną – zaledwie 10-100 komórek bakteryjnych wystarczy do wywołania choroby. Po dostaniu się do przewodu pokarmowego, Shigella atakuje komórki nabłonka jelitowego, prowadząc do niszczenia tkanki i rozwoju stanu zapalnego.

Ryzyko zdrowotne związane z Salmonella i Shigella

Zagrożenia związane z Salmonella

Do zakażeń salmonellozowych u ludzi dochodzi najczęściej przez spożywanie skażonych produktów pochodzenia zwierzęcego, takich jak:

• jaja i produkty jajeczne
• mięso i przetwory mięsne (głównie drobiowe)
• mleko i przetwory mleczne

Źródłem zakażenia mogą być także utrzymywane jako zwierzęta towarzyszące gady (np. żółwie, węże, jaszczurki) i płazy (np. żaby i salamandry).

Zatrucie Salmonellą – objawy i leczenie

Zakażenie salmonellą objawia się długotrwałą biegunką, wymiotami, odwodnieniem, które prowadzą do zaburzeń gospodarki wodno-elektrolitowej organizmu. W krajach rozwiniętych zwykle kończy się to hospitalizacją, zwłaszcza w przypadku osób starszych i dzieci. W krajach rozwijających się zatrucia pałeczkami Salmonelli są równie groźne jak tymi z grupy wywołującej tyfus.

Zatrucie Shigella – objawy i leczenie

Czerwonka bakteryjna wywoływana przez pałeczki Shigella charakteryzuje się następującymi objawami:

• obfita, wodnista biegunka
• często gorączka
• czasami nudności i wymioty
• kurczowe bóle brzucha
• bolesne parcie na stolec
• odwodnienie
• w stolcu pojawia się śluz, ropa i krew

U osób niedożywionych i o obniżonej odporności może dojść do ciężkiego przebiegu choroby z objawami ze strony wielu układów i narządów organizmu, m.in. zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych i zespołu hemolityczno-mocznicowego.

Choroba często przechodzi w postać przewlekłą z nawrotami, utrzymującą się przez kilka miesięcy. Część osób po przechorowaniu czerwonki bakteryjnej staje się bezobjawowymi nosicielami pałeczek Shigella.

Dlaczego i jak bada się Salmonella i Shigella

Cel badań

Badania w kierunku nosicielstwa Salmonella i Shigella przeprowadza się u osób:

• Kształcących się do wykonywania prac, przy których istnieje możliwość przeniesienia zakażenia lub choroby zakaźnej na inne osoby
• Podejmujących lub wykonujących pracę, przy wykonywaniu której istnieje możliwość przeniesienia zakażenia lub choroby zakaźnej na inne osoby

Do zawodów wymagających takich badań należą między innymi: personel medyczny, pracownicy żywienia zbiorowego, osoby mające kontakt z żywnością i wodą przeznaczoną do spożycia przez ludzi.

Badania te mają na celu wykrycie bezobjawowych nosicieli bakterii, którzy mogliby stać się źródłem zakażenia dla innych osób, szczególnie w miejscach, gdzie dochodzi do przygotowywania żywności lub opieki nad osobami o obniżonej odporności.

Metodyka badań

Badanie w kierunku nosicielstwa pałeczek Salmonella i Shigella polega na pobraniu i dostarczeniu trzech próbek kału z trzech kolejnych dni. Procedura badania wygląda następująco:

1. Pobranie wymazu z kału na podłoże transportowe:
   • Kał należy oddać do czystego, suchego naczynia
   • Wacik wymazówki zanurzyć w kilku miejscach kału i pobrać wymaz obracając parokrotnie wymazówką
   • Wymaz umieścić w probówce z podłożem transportowym
   • Wymaz jest prawidłowo pobrany, gdy na wymazówce widoczny jest ślad kału
2. Przechowywanie próbek:
   • Probówki z pobranym materiałem przechowywać w temperaturze pokojowej lub lodówki (zależnie od zaleceń laboratorium)
   • Wszystkie trzy próbki dostarczyć do punktu pobrań w dniu pobrania ostatniej (trzeciej) próbki
   • Czas pomiędzy pobraniem pierwszej próbki a dostarczeniem wszystkich trzech nie powinien przekraczać 48-72 godzin
3. Badania laboratoryjne:
   • Identyfikacja biochemiczna i serologiczna szczepów bakterii
   • Po oznaczeniu cech biochemicznych, przy użyciu metody aglutynacji (przeprowadzeniu serii reakcji z surowicami diagnostycznymi) oznacza się cząsteczki na powierzchni patogenu (antygeny)
   • Na podstawie wyników potwierdza się obecność lub brak bakterii Salmonella lub Shigella

Interpretacja wyników posiewu kału – co oznacza wynik dodatni lub ujemny?

Posiew kału to bakteriologiczne badanie laboratoryjne mające na celu wykrycie obecności patogennych bakterii w próbce stolca. Wynik badania może być ujemny, co oznacza brak wzrostu bakterii Salmonella i Shigella, lub dodatni, gdy w próbce stwierdza się obecność jednego z tych drobnoustrojów.

Interpretacja wyniku zależy od rodzaju wykrytego patogenu oraz stanu klinicznego osoby badanej. W przypadku osób zdrowych, które wykonują posiew kału w ramach badań do celów sanitarno-epidemiologicznych, wynik dodatni może skutkować czasowym wykluczeniem z pracy do momentu uzyskania negatywnych wyników w kolejnych badaniach kontrolnych.

Opis badania zawarty w raporcie laboratoryjnym obejmuje nazwę wykrytej bakterii, metodę używaną do jej identyfikacji oraz ewentualną wrażliwość na antybiotyki, jeśli przeprowadzono dodatkowe testy. Osoby z dodatnim wynikiem są kierowane do lekarza chorób zakaźnych lub do powiatowej stacji sanitarno-epidemiologicznej, gdzie podejmowane są dalsze działania.

Dokładność badania zależy od prawidłowego pobierania próbki kału, co obejmuje nie tylko technikę pobrania, ale też przestrzeganie zasad przechowywania i czasu dostarczenia do laboratorium.

Zapobieganie zakażeniom

Zapobieganie salmonelozom

Ryzyko zakażenia salmonellą można zmniejszyć poprzez:

• Właściwe obchodzenie się z surowym mięsem i innymi surowymi produktami spożywczymi
• Gotowanie produktów w odpowiednich temperaturach
• Zachowanie dobrej higieny kuchennej:
  • Regularne mycie rąk
  • Mycie powierzchni mających styczność z surowym mięsem
  • Osobne przechowywanie produktów surowych i pozostałej żywności
• Mycie rąk po kontakcie z gadami i płazami
• Ograniczenie kontaktu z gadami i płazami w przypadku osób o obniżonej odporności

W hodowli drobiu i zwierząt gospodarskich stosuje się zasady bioasekuracji, które mają na celu zminimalizowanie ryzyka wprowadzenia i rozprzestrzeniania się Salmonella w stadach.

Zapobieganie czerwonce bakteryjnej

Zachorowaniom na czerwonkę bakteryjną można zapobiec poprzez:

• Przestrzeganie podstawowych zasad higieny przyrządzania posiłków
• Dezynfekcję wydalin chorego i przedmiotów nimi zanieczyszczonych
• Poddanie obowiązkowym badaniom sanitarno-epidemiologicznym osób pracujących przy żywności, wodzie przeznaczonej do spożycia oraz wymagających bezpośredniego kontaktu z ludźmi

Nosicielstwo bakterii Shigella po przebyciu czerwonki bakteryjnej może utrzymywać się nawet miesiąc, dlatego osoby chore lub nosiciele muszą bezwzględnie przestrzegać higieny rąk, nie powinny przygotowywać posiłków dla innych osób lub korzystać z publicznych basenów.

W szpitalach, żłobkach, przedszkolach lub domach opieki personel wykonujący zabiegi higieniczne przy podopiecznych nie powinien uczestniczyć w przygotowywaniu i podawaniu posiłków.

Konsekwencje obecności i zakażeń

Konsekwencje zdrowotne

Zakażenia pałeczkami Salmonella mogą prowadzić do poważnych problemów zdrowotnych, takich jak:

• Długotrwała biegunka
• Odwodnienie
• Zaburzenia gospodarki wodno-elektrolitowej
• Posocznica (sepsa) w przypadku ciężkich zakażeń
• Hospitalizacja, szczególnie u osób starszych, dzieci i osób z obniżoną odpornością

W przypadku pałeczek Shigella, konsekwencje zdrowotne obejmują:

• Ostrą biegunkę z domieszką śluzu, ropy i krwi
• Przewlekły przebieg choroby z nawrotami
• Możliwe powikłania w postaci zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych
• Zespół hemolityczno-mocznicowy u osób o obniżonej odporności
• Bezobjawowe nosicielstwo trwające nawet miesiąc

Konsekwencje ekonomiczne

Obecność bakterii Salmonella i Shigella niesie ze sobą znaczące konsekwencje ekonomiczne:

• Koszty leczenia osób zakażonych
• Straty w hodowli zwierząt – zgodnie z zaleceniami służb sanitarnych, stada ptaków czy zwierząt hodowlanych, u których stwierdza się zakażenie pałeczkami Salmonella, należy wybić
• Koszty wycofywania skażonych produktów z rynku
• Straty wizerunkowe dla przedsiębiorstw produkujących żywność

Tylko w Unii Europejskiej straty wywołane salmonellozami szacuje się na blisko 3 miliardy euro rocznie.

Konsekwencje prawne i systemowe

Wykrycie bakterii Salmonella lub Shigella wiąże się z konkretnymi działaniami ze strony służb sanitarnych i weterynaryjnych:

• Zgłoszenie do rejestru chorób zakaźnych
• Wycofanie z rynku partii produktów, w których wykryto bakterie
• Wdrożenie procedur naprawczych w zakładach produkcyjnych
• Kontrole i monitoring w ogniskach zakażeń
• Czasowe wykluczenie nosicieli z pracy przy żywności lub opiece nad osobami wymagającymi szczególnej ochrony^1

W przypadku wykrycia Salmonella w żywności, Główny Inspektorat Sanitarny wydaje ostrzeżenia publiczne informując konsumentów o zagrożeniu.

Nadzór epidemiologiczny w Polsce

Rola instytucji kontrolnych

W Polsce nadzorem nad zakażeniami Salmonella i Shigella zajmują się:

• Państwowa Inspekcja Sanitarna (Sanepid)
• Inspekcja Weterynaryjna
• Krajowy Ośrodek Salmonella działający przy Gdańskim Uniwersytecie Medycznym

System ostrzegania o skażonej żywności

Główny Inspektorat Sanitarny regularnie publikuje ostrzeżenia publiczne dotyczące wykrycia obecności bakterii Salmonella w produktach spożywczych, takich jak np. sezam łuskany, jaja czy sery żółte.

W ostrzeżeniach podawane są szczegółowe informacje o produktach (nazwa, numer partii, data przydatności do spożycia, producent) oraz zalecenia dla konsumentów dotyczące postępowania z potencjalnie skażonymi produktami.

Podsumowanie

Bakterie z rodzaju Salmonella i Shigella stanowią istotne zagrożenie dla zdrowia publicznego, przyczyniając się do licznych zachorowań na całym świecie. Salmonellozy są jedną z najczęstszych chorób przenoszonych drogą pokarmową, podczas gdy czerwonka bakteryjna wywołana przez pałeczki Shigella pozostaje poważnym problemem, szczególnie w krajach o niskim standardzie sanitarnym.

Skuteczne przeciwdziałanie zakażeniom wymaga kompleksowego podejścia obejmującego:

• Edukację społeczeństwa w zakresie higieny osobistej i bezpieczeństwa żywności
• Systematyczne badania osób pracujących przy żywności i w opiece zdrowotnej
• Rygorystyczne przestrzeganie zasad bioasekuracji w hodowli zwierząt
• Sprawny system nadzoru epidemiologicznego i wczesnego ostrzegania o zagrożeniach

Dzięki postępowi w diagnostyce mikrobiologicznej oraz lepszemu zrozumieniu mechanizmów chorobotwórczości tych bakterii, możliwe jest skuteczniejsze zapobieganie i zwalczanie zakażeń. Jednak kluczową rolę w ograniczaniu ryzyka odgrywa świadomość i odpowiedzialne postępowanie każdego z nas.

Źródła i dodatkowe informacje

Więcej informacji na temat salmonelloz u ludzi można znaleźć na stronach Głównego Inspektoratu Sanitarnego oraz Europejskiego Urzędu ds. Bezpieczeństwa Żywności (EFSA). Informacje o badaniach w kierunku nosicielstwa Salmonella i Shigella dostępne są na stronach wojewódzkich i powiatowych stacji sanitarno-epidemiologicznych.